Юқорида зикри ўтган ўхшашлик маъносини билиш билан Жаҳм Ибн Сафвоннинг «Аллоҳ таолони нарса деб бўлмайди. Чунки Аллоҳдан бошқа нарсалар нарса бўлатуриб, Аллоҳ таоло ҳам нарса бўлса, ўртада ўхшашлик бўлиб қолади», деган сўзининг ботил экани маълум бўлади.

Кароматларни авлиёларга нисбат бериш ҳам ана шу қабилидандир. У имкон доирасидаги ишларданми ёки имконсизми?

Умматнинг аксарияти кофирлар учун ва айрим гуноҳкор мўминлар учун қабр азоби ҳақлигини ва яхши амаллар қилувчилар учун қабрда неъмат ато қилиниши ҳамда Мункар ва Накир номли фаришталарнинг савол-сўроғини исбот қилишди. Бу ҳақда кўплаб Қуръони карим оятлари ва ҳадиси шарифлар ворид бўлган. Аллоҳ таоло бу борада бундай марҳамат қилади:

Юқорида айтиб ўтилган маълумотларга биноан Аллоҳ таолонинг нарсалардан таркиб топмагани ўз исботини топгач, Уни маълум бир сурат, дейиш мумкин эмас. Чунки сурат нарсалардан таркиб топгандир. Шунингдек, суратлар турлича бўлиб, бири иккинчисига қарама-қарши бўлгани ва Аллоҳ таолода ҳудусга далолат қилувчи нарсалар йўқлиги учун Аллоҳ таолода уларнинг жамланиши муҳолдир. Бир қисм иккинчи қисмдан афзал эмас. Чунки ҳар иккиси мақтов ва мазамматни ифодалашда бир-бирига тенгдир.

Пайғамбар (соллаллоҳу алайҳи ва саллам)дан машҳур йўл билан қуйидаги саҳиҳ ҳадис ривоят қилинган: “Қадарийлар бу умматнинг мажусийларидир”. Бу ҳадис саҳиҳ бўлиб, бирорта исломий фирқа уни рад қилишга йўл топмаган. Чунки бу ҳадис уламолар ўртасида машҳур. Муҳаддислар ҳадисларни текширади, саҳиҳ билан ғайрисаҳиҳ ва собит билан мардудларининг ўртасини ажратадилар. Улар жарҳ ва таъдил илми, тарихни билиш, табақотлар илми, ишончли ва заиф ровийлар ўртасини ажратиш билан машҳур бўлганлар. Улар мазкур ҳадисни қабул қилишган ва у Пайғамбар (алайҳиссалом)нинг сўзлари эканига гувоҳлик беришган.

Аллоҳ таоло бандалар феълларининг холиқи экани собит бўлгач, бандаларда ҳидоят ва залолат феълини У зот яратгани маълум бўлади. Яъни, тўғри йўлга бошлаш ва адаштириш ҳам У зотдан вужудга келган.

Илмнинг таърифи ва ҳақиқати маълум бўлгач, айтамизки, барча оқил кишилар илмнинг ва нарсалар ҳақиқатларининг мавжуд эканлигига ижмо қилганлар. Фақат ўзларини жоҳилликка олган ва ҳайвонлар ҳам ҳазар қиладиган бир рутбани ўзларига раво кўрган аввалгилар: «Бирор нарсанинг ҳақиқати ҳам, бирор нарса ҳақида билим ҳам йўқ, улар фақат тахмин ва гумонлардир», деб ўйладилар.

Юқорида айтиб ўтилган маълумотларга биноан Аллоҳ таолонинг нарсалардан таркиб топмагани ўз исботини топгач, Уни маълум бир сурат, дейиш мумкин эмас. Чунки сурат нарсалардан таркиб топгандир. Шунингдек, суратлар турлича бўлиб, бири иккинчисига қарама-қарши бўлгани ва Аллоҳ таолода ҳудусга далолат қилувчи нарсалар йўқлиги учун Аллоҳ таолода уларнинг жамланиши муҳолдир. Бир қисм иккинчи қисмдан афзал эмас. Чунки ҳар иккиси мақтов ва мазамматни ифодалашда бир-бирига тенгдир.

Юқорида зикри ўтган ўхшашлик маъносини билиш билан Жаҳм Ибн Сафвоннинг «Аллоҳ таолони нарса деб бўлмайди. Чунки Аллоҳдан бошқа нарсалар нарса бўлатуриб, Аллоҳ таоло ҳам нарса бўлса, ўртадаўхшашлик бўлиб қолади», деган сўзининг ботил экани маълум бўлади.

Юқоридаги асосларга кўра, сезгилар, хабарлар ва ақлнинг билим манбалари эканлиги исботлангач, айтамизки, динларнинг тўғрилигини ё нотўғрилигини кўрсатадиган ушбу нарсалардан бошқа сабаб йўқ.